1. เวสฺสนฺตรปญฺโห

[1] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, สพฺเพว โพธิสตฺตา ปุตฺตทารํ เทนฺติ, อุทาหุ เวสฺสนฺตเรเนว รญฺญา ปุตฺตทารํ ทินฺน’’นฺติ? ‘‘สพฺเพปิ, มหาราช, โพธิสตฺตา ปุตฺตทารํ เทนฺติ, น เวสฺสนฺตเรเนว รญฺญา ปุตฺตทารํ ทินฺน’’นฺติฯ ‘‘อปิ จ โข, ภนฺเต นาคเสน, เตสํ อนุมเตน เทนฺตี’’ติฯ ‘‘ภริยา, มหาราช, อนุมตา, ทารกา ปน พาลตาย วิลปิํสุ [ลาลปิํสุ (สี. ปี.)], ยทิ เต อตฺถโต ชาเนยฺยุํ, เตปิ อนุโมเทยฺยุํ, น เต วิลเปยฺยุ’’นฺติฯ

‘‘ทุกฺกรํ, ภนฺเต นาคเสน, โพธิสตฺเตน กตํ, ยํ โส อตฺตโน โอรเส ปิเย ปุตฺเต พฺราหฺมณสฺส ทาสตฺถาย อทาสิฯ

‘‘อิทมฺปิ ทุติยํ ทุกฺกรโต ทุกฺกรตรํ, ยํ โส อตฺตโน โอรเส ปิเย ปุตฺเต พาลเก ตรุณเก ลตาย พนฺธิตฺวา เตน พฺราหฺมเณน ลตาย อนุมชฺชียนฺเต ทิสฺวา อชฺฌุเปกฺขิฯ

‘‘อิทมฺปิ ตติยํ ทุกฺกรโต ทุกฺกรตรํ, ยํ โส สเกน พเลน พนฺธนา มุจฺจิตฺวา อาคเต ทารเก สารชฺชมุปคเต ปุนเทว ลตาย พนฺธิตฺวา อทาสิฯ

‘‘อิทมฺปิ จตุตฺถํ ทุกฺกรโต ทุกฺกรตรํ, ยํ โส ทารเก ‘อยํ โข, ตาต, ยกฺโข ขาทิตุํ เนติ อมฺเห’ติ วิลปนฺเต ‘มา ภายิตฺถา’ติ น อสฺสาเสสิฯ

‘‘อิทมฺปิ ปญฺจมํ ทุกฺกรโต ทุกฺกรตรํ, ยํ โส ชาลิสฺส กุมารสฺส รุทมานสฺส ปาเทสุ นิปติตฺวา ‘อลํ, ตาต, กณฺหาชินํ นิวตฺเตหิ, อหเมว คจฺฉามิ ยกฺเขน สห, ขาทตุ มํ ยกฺโข’ติ ยาจมานสฺส เอวํ น สมฺปฏิจฺฉิฯ

‘‘อิทมฺปิ ฉฏฺฐํ ทุกฺกรโต ทุกฺกรตรํ, ยํ โส ชาลิสฺส กุมารสฺส ‘ปาสาณสมํ นูน เต, ตาต, หทยํ, ยํ ตฺวํ อมฺหากํ ทุกฺขิตานํ เปกฺขมาโน นิมฺมนุสฺสเก พฺรหารญฺเญ ยกฺเขน นียมาเน น นิวาเรสี’ติ วิลปมานสฺส การุญฺญํ นากาสิฯ

‘‘อิทมฺปิ สตฺตมํ ทุกฺกรโต ทุกฺกรตรํ, ยํ ตสฺส รุฬรุฬสฺส ภีมภีมสฺส นีเต ทารเก อทสฺสนํ คมิเต น ผลิ หทยํ สตธา วา สหสฺสธา วา, ปุญฺญกาเมน มนุเชน กิํ ปรทุกฺขาปเนน, นนุ นาม สกทานํ ทาตพฺพํ โหตี’’ติ?

‘‘ทุกฺกรสฺส, มหาราช, กตตฺตา โพธิสตฺตสฺส กิตฺติสทฺโท ทสสหสฺสิยา โลกธาตุยา สเทวมนุสฺเสสุ อพฺภุคฺคโต, เทวา เทวภวเน ปกิตฺเตนฺติ, อสุรา อสุรภวเน ปกิตฺเตนฺติ, ครุฬา ครุฬภวเน ปกิตฺเตนฺติ, นาคา นาคภวเน ปกิตฺเตนฺติ, ยกฺขา ยกฺขภวเน ปกิตฺเตนฺติ, อนุปุพฺเพน ตสฺส กิตฺติสทฺโท ปรมฺปราย อชฺเชตรหิ อิธ อมฺหากํ สมยํ อนุปฺปตฺโต, ตํ มยํ ทานํ ปกิตฺเตนฺตา วิโกเปนฺตา นิสินฺนา สุทินฺนํ, อุทาหุ ทุทฺทินฺนนฺติฯ โส โข ปนายํ, มหาราช, กิตฺติสทฺโท นิปุณานํ วิญฺญูนํ วิทูนํ วิภาวีนํ โพธิสตฺตานํ ทส คุเณ อนุทสฺสติฯ กตเม ทส? อเคธตา นิราลยตา จาโค ปหานํ อปุนราวตฺติตา สุขุมตา มหนฺตตา ทุรนุโพธตา ทุลฺลภตา อสทิสตา พุทฺธธมฺมสฺส, โส โข ปนายํ, มหาราช, กิตฺติสทฺโท นิปุณานํ วิญฺญูนํ วิทูนํ วิภาวีนํ โพธิสตฺตานํ อิเม ทส คุเณ อนุทสฺสตี’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, โย ปรํ ทุกฺขาเปตฺวา ทานํ เทติ, อปิ นุ ตํ ทานํ สุขวิปากํ โหติ สคฺคสํวตฺตนิก’’นฺติ? ‘‘อาม, มหาราช, กิํ วตฺตพฺพ’’นฺติฯ ‘‘อิงฺฆ, ภนฺเต นาคเสน, การณํ อุปทสฺเสหี’’ติฯ ‘‘อิธ, มหาราช, โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา สีลวา โหติ กลฺยาณธมฺโม, โส ภเวยฺย ปกฺขหโต วา ปีฐสปฺปี วา อญฺญตรํ วา พฺยาธิํ อาปนฺโน, ตเมนํ โย โกจิ ปุญฺญกาโม ยานํ อาโรเปตฺวา ปตฺถิตํ เทสมนุปาเปยฺย, อปิ นุ โข, มหาราช, ตสฺส ปุริสสฺส ตโตนิทานํ กิญฺจิ สุขํ นิพฺพตฺเตยฺย สคฺคสํวตฺตนิกํ ตํ กมฺม’’นฺติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, กิํ วตฺตพฺพํ? หตฺถิยานํ วา โส, ภนฺเต, ปุริโส ลเภยฺย อสฺสยานํ วา รถยานํ วา, ถเล ถลยานํ ชเล ชลยานํ เทเวสุ เทวยานํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสยานํ, ตทนุจฺฉวิกํ ตทนุโลมิกํ ภเว ภเว นิพฺพตฺเตยฺย, ตทนุจฺฉวิกานิ ตทนุโลมิกานิ จสฺส สุขานิ นิพฺพตฺเตยฺยุํ, สุคติโต สุคติํ คจฺเฉยฺย, เตเนว กมฺมาภิสนฺเทน อิทฺธิยานํ อภิรุยฺห ปตฺถิตํ นิพฺพานนครํ ปาปุเณยฺยา’’ติฯ

‘‘เตน หิ, มหาราช, ปรทุกฺขาปเนน ทินฺนทานํ สุขวิปากํ โหติ สคฺคสํวตฺตนิกํ , ยํ โส ปุริโส พลีพทฺเท ทุกฺขาเปตฺวา เอวรูปํ สุขํ อนุภวติฯ

‘‘อปรมฺปิ , มหาราช, อุตฺตริํ การณํ สุโณหิ, ยถา ปรทุกฺขาปเนน ทินฺนทานํ สุขวิปากํ โหติ สคฺคสํวตฺตนิกํฯ อิธ, มหาราช, โย โกจิ ราชา ชนปทโต ธมฺมิกํ พลิํ อุทฺธราเปตฺวา อาณาปวตฺตเนน ทานํ ทเทยฺย, อปิ นุ โข โส, มหาราช, ราชา ตโตนิทานํ กิญฺจิ สุขํ อนุภเวยฺย สคฺคสํวตฺตนิกํ ตํ ทาน’’นฺติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, กิํ วตฺตพฺพํ, ตโตนิทานํ โส, ภนฺเต, ราชา อุตฺตริํ อเนกสตสหสฺสคุณํ ลเภยฺยฯ ราชูนํ อติราชา ภเวยฺย, เทวานํ อติเทโว ภเวยฺย, พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา ภเวยฺย, สมณานํ อติสมโณ ภเวยฺย, พฺราหฺมณานํ อติพฺราหฺมโณ ภเวยฺย, อรหนฺตานํ อติอรหา [อติอรหนฺโต (สฺยา. ก.)] ภเวยฺยา’’ติฯ ‘‘เตน หิ, มหาราช, ปรทุกฺขาปเนน ทินฺนทานํ สุขวิปากํ โหติ สคฺคสํวตฺตนิกํ, ยํ โส ราชา พลินา ชนํ ปีเฬตฺวา ทินฺนทาเนน เอวรูปํ อุตฺตริํ ยสสุขํ อนุภวตี’’ติฯ

‘‘อติทานํ, ภนฺเต นาคเสน, เวสฺสนฺตเรน รญฺญา ทินฺนํ, ยํ โส สกํ ภริยํ ปรสฺส ภริยตฺถาย อทาสิ, สเก โอรเส ปุตฺเต พฺราหฺมณสฺส ทาสตฺถาย อทาสิ, อติทานํ นาม, ภนฺเต นาคเสน, โลเก วิทูหิ นินฺทิตํ ครหิตํ, ยถา นาม, ภนฺเต นาคเสน, อติภาเรน สกฏสฺส อกฺโข ภิชฺชติ, อติภาเรน นาวา โอสีทติ, อติภุตฺเตน โภชนํ วิสมํ ปริณมติ, อติวสฺเสน ธญฺญํ วินสฺสติ, อติทาเนน โภคกฺขยํ อุเปติ, อติตาเปน ปถวี อุปฑยฺหติ, อติราเคน อุมฺมตฺตโก โหติ, อติโทเสน วชฺโฌ โหติ, อติโมเหน อนยํ อาปชฺชติ, อติโลเภน โจรคฺคหณมุปคจฺฉติ, อติภเยน นิรุชฺฌติ, อติปูเรน นที อุตฺตรติ, อติวาเตน อสนิ ปตติ, อติอคฺคินา โอทนํ อุตฺตรติ, อติสญฺจรเณน น จิรํ ชีวติฯ เอวเมว โข, ภนฺเต นาคเสน, อติทานํ นาม โลเก วิทูหิ นินฺทิตํ ครหิตํ, อติทานํ, ภนฺเต นาคเสน, เวสฺสนฺตเรน รญฺญา ทินฺนํ, น ตตฺถ กิญฺจิ ผลํ อิจฺฉิตพฺพ’’นฺติฯ

‘‘อติทานํ, มหาราช, โลเก วิทูหิ วณฺณิตํ ถุตํ ปสตฺถํ, เย เกจิ ยาทิสํ กีทิสํ ทานํ เทนฺติ [เกจิ ยาทิสํ ตาทิสํ ทานํ เทนฺติ (สฺยา.)], อติทานทายี โลเก กิตฺติํ ปาปุณาติฯ

ยถา , มหาราช, อติปวรตาย ทิพฺพํ วนมูลํ คหิตมฺปิ หตฺถปาเส ฐิตานํ ปรชนานํ น ทสฺสยติ, อคโท อติชจฺจตาย [อติอุสภตาย (ก.)] ปีฬาย สมุคฺฆาตโก โรคานํ อนฺตกโร, อคฺคิ อติโชติตาย ฑหติ, อุทกํ อติสีตตาย นิพฺพาเปติ, ปทุมํ ปริสุทฺธตาย น อุปลิมฺปติ วาริกทฺทเมน, มณิ อติคุณตาย กามทโท, วชิรํ อติติขิณตาย วิชฺฌติ มณิมุตฺตาผลิกํ, ปถวี อติมหนฺตตาย นโรรคมิคปกฺขิชลเสลปพฺพตทุเม ธาเรติ, สมุทฺโท อติมหนฺตตาย อปริปูรโณ, สิเนรุ อติภารตาย อจโล, อากาโส อติวิตฺถารตาย อนนฺโต, สูริโย อติปฺปภตาย ติมิรํ ฆาเตติ, สีโห อติชาติตาย วิคตภโย, มลฺโล อติพลวตาย ปฏิมลฺลํ ขิปฺปํ อุกฺขิปติ , ราชา อติปุญฺญตาย อธิปติ, ภิกฺขุ อติสีลวนฺตตาย นาคยกฺขนรมรูหิ นมสฺสนีโย, พุทฺโธ อติอคฺคตาย [อติวิสิฏฺฐตาย (สฺยา.)] อนุปโมฯ เอวเมว โข, มหาราช, อติทานํ นาม โลเก วิทูหิ วณฺณิตํ ถุตํ ปสตฺถํ, เย เกจิ ยาทิสํ กีทิสํ ทานํ เทนฺติ, อติทานทายี โลเก กิตฺติํ ปาปุณาติ, อติทาเนน เวสฺสนฺตโร ราชา ทสสหสฺสิยา โลกธาตุยา วณฺณิโต ถุโต ปสตฺโถ มหิโต กิตฺติโต, เตเนว อติทาเนน เวสฺสนฺตโร ราชา อชฺเชตรหิ พุทฺโธ ชาโต อคฺโค สเทวเก โลเกฯ

‘‘อตฺถิ ปน, มหาราช, โลเก ฐปนียํ ทานํ, ยํ ทกฺขิเณยฺเย อนุปฺปตฺเต น ทาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ทส โข ปนิมานิ, ภนฺเต นาคเสน, ทานานิ, ยานิ โลเก อทานสมฺมตานิ, โย ตานิ ทานานิ เทติ, โส อปายคามี โหติฯ กตมานิ ทส? มชฺชทานํ, ภนฺเต นาคเสน, โลเก อทานสมฺมตํ, โย ตํ ทานํ เทติ, โส อปายคามี โหติฯ สมชฺชทานํ…เป.… อิตฺถิทานํ…เป.… อุสภทานํ…เป.… จิตฺตกมฺมทานํ…เป.… สตฺถทานํ …เป.… วิสทานํ…เป.… สงฺขลิกทานํ…เป.… กุกฺกุฏสูกรทานํ…เป.… ตุลากูฏมานกูฏทานํ, ภนฺเต นาคเสน, โลเก อทานสมฺมตํ โหติ, โย ตํ ทานํ เทติ, โส อปายคามี โหติฯ อิมานิ โข, ภนฺเต นาคเสน, ทส ทานานิ โลเก อทานสมฺมตานิ, โย ตานิ ทานานิ เทติ, โส อปายคามี โหตี’’ติฯ

‘‘นาหํ ตํ, มหาราช, อทานสมฺมตํ ปุจฺฉามิ, อิมํ ขฺวาหํ, มหาราช, ตํ ปุจฺฉามิ ‘อตฺถิ ปน, มหาราช, โลเก ฐปนียํ ทานํ, ยํ ทกฺขิเณยฺเย อนุปฺปตฺเต น ทาตพฺพ’นฺติฯ ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต นาคเสน, โลเก ฐปนียํ ทานํฯ

ยํ ทกฺขิเณยฺเย อนุปฺปตฺเต น ทาตพฺพํ, จิตฺตปฺปสาเท อุปฺปนฺเน เกจิ ทกฺขิเณยฺยานํ โภชนํ เทนฺติ, เกจิ อจฺฉาทนํ, เกจิ สยนํ, เกจิ อาวสถํ, เกจิ อตฺถรณปาวุรณํ, เกจิ ทาสิทาสํ, เกจิ เขตฺตวตฺถุํ, เกจิ ทฺวิปทจตุปฺปทํ, เกจิ สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ, เกจิ มหารชฺชํ, เกจิ ชีวิตมฺปิ เทนฺตี’’ติฯ ‘‘ยทิ ปน, มหาราช, เกจิ ชีวิตมฺปิ เทนฺติ, กิํ การณา เวสฺสนฺตรํ ทานปติํ อติพาฬฺหํ ปริปาเตสิ สุทินฺเน ปุตฺเต จ ทาเร จ?

‘‘อปิ นุ โข, มหาราช, อตฺถิ โลกปกติ โลกาจิณฺณํ, ลภติ ปิตา ปุตฺตํ อิณฏฺโฏ วา อาชีวิกปกโต วา อาวปิตุํ วา [อาธาเปตุํ วา (สฺยา.), อาธปิตุํ วา (ก.)] วิกฺกิณิตุํ วา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, ลภติ ปิตา ปุตฺตํ อิณฏฺโฏ วา อาชีวิกปกโต วา อาวปิตุํ วา วิกฺกิณิตุํ วา’’ติฯ ‘‘ยทิ, มหาราช, ลภติ ปิตา ปุตฺตํ อิณฏฺโฏ วา อาชีวิกปกโต วา อาวปิตุํ วา วิกฺกิณิตุํ วา , เวสฺสนฺตโรปิ, มหาราช, ราชา อลภมาโน สพฺพญฺญุตญาณํ อุปทฺทุโต ทุกฺขิโต ตสฺส ธมฺมธนสฺส ปฏิลาภาย ปุตฺตทารํ อาวเปสิ จ วิกฺกิณิ จฯ อิติ, มหาราช, เวสฺสนฺตเรน รญฺญา อญฺเญสํ ทินฺนํ เยว ทินฺนํ, กตํ เยว กตํฯ กิสฺส ปน ตฺวํ, มหาราช, เตน ทาเนน เวสฺสนฺตรํ ทานปติํ อติพาฬฺหํ อปสาเทสี’’ติ?

‘‘นาหํ, ภนฺเต นาคเสน, เวสฺสนฺตรสฺส ทานปติโน ทานํ ครหามิ, อปิ จ ปุตฺตทารํ ยาจนฺเต นิมินิตฺวา อตฺตานํ ทาตพฺพ’’นฺติฯ ‘‘เอตํ โข, มหาราช, อสพฺภิการณํ, ยํ ปุตฺตทารํ ยาจนฺเต อตฺตานํ ทเทยฺย, ยํ ยํ หิ ยาจนฺเต ตํ ตเทว ทาตพฺพํ, เอตํ สปฺปุริสานํ กมฺมํฯ ยถา, มหาราช, โกจิ ปุริโส ปานียํ อาหราเปยฺย, ตสฺส โย โภชนํ ทเทยฺย, อปิ นุ โส, มหาราช, ปุริโส ตสฺส กิจฺจการี อสฺสา’’ติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต, ยํ โส อาหราเปติ, ตเมว ตสฺส เทนฺโต กิจฺจการี อสฺสา’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, เวสฺสนฺตโร ราชา พฺราหฺมเณ ปุตฺตทารํ ยาจนฺเต ปุตฺตทารํ เยว อทาสิฯ สเจ, มหาราช, พฺราหฺมโณ เวสฺสนฺตรสฺส สรีรํ ยาเจยฺย, น โส, มหาราช, อตฺตานํ รกฺเขยฺย น กมฺเปยฺย น รชฺเชยฺย, ตสฺส ทินฺนํ ปริจฺจตฺตํ เยว สรีรํ ภเวยฺยฯ

สเจ, มหาราช, โกจิ เวสฺสนฺตรํ ทานปติํ อุปคนฺตฺวา ยาเจยฺย ‘ทาสตฺตํ เม อุเปหี’ติ, ทินฺนํ ปริจฺจตฺตํ เยวสฺส สรีรํ ภเวยฺย, น โส ทตฺวา ตเปยฺย [ฐเปยฺย (สี.)], รญฺโญ, มหาราช, เวสฺสนฺตรสฺส กาโย พหุสาธารโณฯ

‘‘ยถา, มหาราช, ปกฺกา มํสเปสิ พหุสาธารณา, เอวเมว โข, มหาราช, รญฺโญ เวสฺสนฺตรสฺส กาโย พหุสาธารโณฯ ยถา วา ปน, มหาราช, ผลิโต [ผลิโน (?)] รุกฺโข นานาทิชคณสาธารโณ, เอวเมว โข, มหาราช, รญฺโญ เวสฺสนฺตรสฺส กาโย พหุสาธารโณฯ กิํ การณา? ‘เอวาหํ ปฏิปชฺชนฺโต สมฺมาสมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสามี’ติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, ปุริโส อธโน ธนตฺถิโก ธนปริเยสนํ จรมาโน อชปถํ สงฺกุปถํ เวตฺตปถํ คจฺฉติ, ชลถลวาณิชฺชํ กโรติ, กาเยน วาจาย มนสา ธนํ อาราเธติ, ธนปฺปฏิลาภาย วายมติฯ เอวเมว โข, มหาราช, เวสฺสนฺตโร ทานปติ อธโน พุทฺธธเนน สพฺพญฺญุตญาณรตนปฺปฏิลาภาย ยาจกานํ ธนธญฺญํ ทาสิทาสํ ยานวาหนํ สกลสาปเตยฺยํ สกํ ปุตฺตทารํ อตฺตานญฺจ จชิตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ เยว ปริเยสติฯ

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, อมจฺโจ มุทฺทกาโม มุทฺทาธิกรณํ ยํ กิญฺจิ เคเห ธนธญฺญํ หิรญฺญสุวณฺณํ, ตํ สพฺพํ ทตฺวาปิ มุทฺทปฺปฏิลาภาย วายมติฯ เอวเมว โข, มหาราช, เวสฺสนฺตโร ทานปติ สพฺพํ ตํ พาหิรพฺภนฺตรธนํ ทตฺวา ชีวิตมฺปิ ปเรสํ ทตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ เยว ปริเยสติฯ

‘‘อปิ จ, มหาราช, เวสฺสนฺตรสฺส ทานปติโน เอวํ อโหสิ ‘ยํ โส พฺราหฺมโณ ยาจติ, ตเมวาหํ ตสฺส เทนฺโต กิจฺจการี นาม โหมี’ติ, เอวํ โส ตสฺส ปุตฺตทารมทาสิฯ น โข, มหาราช, เวสฺสนฺตโร ทานปติ เทสฺสตาย พฺราหฺมณสฺส ปุตฺตทารมทาสิ, น อทสฺสนกามตาย ปุตฺตทารมทาสิ, น อติพหุกา เม ปุตฺตทารา, ‘น สกฺโกมิ เต โปเสตุ’นฺติ ปุตฺตทารมทาสิ, น อุกฺกณฺฐิโต ‘อปฺปิยา เม’ติ นีหริตุกามตาย ปุตฺตทารมทาสิฯ อถ โข สพฺพญฺญุตญาณรตนสฺเสว ปิยตฺตา สพฺพญฺญุตญาณสฺส การณา เวสฺสนฺตโร ราชา เอวรูปํ อตุลํ วิปุลมนุตฺตรํ ปิยํ มนาปํ ทยิตํ ปาณสมํ ปุตฺตทารทานวรํ พฺราหฺมณสฺส อทาสิฯ

‘‘ภาสิตมฺเปตํ , มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน จริยาปิฏเก –

‘‘‘น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา, มทฺที เทวี น เทสฺสิยา;

สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา ปิเย อทาสห’นฺติฯ

‘‘ตสฺมา, มหาราช, เวสฺสตโร ราชา ปุตฺตทานํ [ปุตฺตทารํ (ก.)] ทตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิฯ ตสฺส อติเปเมน ทุกฺขิตสฺส พลวโสโก อุปฺปชฺชิ, หทยวตฺถุ อุณฺหมโหสิฯ นาสิกาย อปฺปโหนฺติยา มุเขน อุณฺเห อสฺสาสปสฺสาเส วิสฺสชฺเชสิ, อสฺสูนิ ปริวตฺติตฺวา โลหิตพินฺทูนิ หุตฺวา เนตฺเตหิ นิกฺขมิํสุฯ เอวเมว โข, มหาราช, ทุกฺเขน เวสฺสนฺตโร ราชา พฺราหฺมณสฺส ปุตฺตทารมทาสิ ‘มา เม ทานปโถ ปริหายี’ติฯ

‘‘อปิ จ, มหาราช, เวสฺสนฺตโร ราชา ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจ พฺราหฺมณสฺส ทฺเว ทารเก อทาสิฯ กตเม ทฺเว? ทานปโถ จ เม อปริหีโน ภวิสฺสติ, ทุกฺขิเต จ เม ปุตฺตเก วนมูลผเลหิ อิโตนิทานํ อยฺยโก โมเจสฺสตีติฯ ชานาติ หิ, มหาราช, เวสฺสนฺตโร ราชา ‘น เม ทารกา สกฺกา เกนจิ ทาสโภเคน ภุญฺชิตุํ, อิเม จ ทารเก อยฺยโก นิกฺกิณิสฺสติ, เอวํ อมฺหากมฺปิ คมนํ ภวิสฺสตี’ติฯ อิเม โข, มหาราช, ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจ พฺราหฺมณสฺส ทฺเว ทารเก อทาสิฯ

‘‘อปิ จ, มหาราช, เวสฺสนฺตโร ราชา ชานาติ ‘อยํ โข พฺราหฺมโณ ชิณฺโณ วุฑฺโฒ มหลฺลโก ทุพฺพโล ภคฺโค ทณฺฑปรายโณ ขีณายุโก ปริตฺตปุญฺโญ, เนโส สมตฺโถ อิเม ทารเก ทาสโภเคน ภุญฺชิตุ’นฺติฯ สกฺกุเณยฺย ปน, มหาราช, ปุริโส ปากติเกน พเลน อิเม จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว คเหตฺวา เปฬาย วา สมุคฺเค วา ปกฺขิปิตฺวา นิปฺปเภ กตฺวา ถาลกปริโภเคน [ปทีปปริโภเคน (สฺยา.)] ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, อิมสฺมิํ โลเก จนฺทิมสูริยปฺปฏิภาคสฺส เวสฺสนฺตรสฺส ทารกา น สกฺกา เกนจิ ทาสโภเคน ภุญฺชิตุนฺติฯ

‘‘อปรมฺปิ, มหาราช, อุตฺตริํ การณํ สุโณหิ, เยน การเณน เวสฺสนฺตรสฺส ทารกา น สกฺกา เกนจิ ทาสโภเคน ภุญฺชิตุํฯ

ยถา, มหาราช, รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส มณิรตนํ สุภํ ชาติมนฺตํ อฏฺฐํสํ สุปริกมฺมกตํ จตุหตฺถายามํ สกฏนาภิปริณาหํ น สกฺกา เกนจิ ปิโลติกาย เวเฐตฺวา เปฬาย ปกฺขิปิตฺวา สตฺถกนิสานปริโภเคน ปริภุญฺชิตุํ, เอวเมว โข, มหาราช, โลเก จกฺกวตฺติรญฺโญ มณิรตนปฺปฏิภาคสฺส เวสฺสนฺตรสฺส ทารกา น สกฺกา เกนจิ ทาสโภเคน ภุญฺชิตุํฯ

‘‘อปรมฺปิ, มหาราช, อุตฺตริํ การณํ สุโณหิ, เยน การเณน เวสฺสนฺตรสฺส ทารกา น สกฺกา เกนจิ ทาสโภเคน ภุญฺชิตุํฯ ยถา, มหาราช, ติธา ปภินฺโน สพฺพเสโต สตฺตปฺปติฏฺฐิโต อฏฺฐรตนุพฺเพโธ นวรตนายามปริณาโห ปาสาทิโก ทสฺสนีโย อุโปสโถ นาคราชา น สกฺกา เกนจิ สุปฺเปน วา สราเวน วา ปิทหิตุํ, โควจฺฉโก วิย วจฺฉกสาลาย ปกฺขิปิตฺวา ปริหริตุํ วา, เอวเมว โข, มหาราช, โลเก อุโปสถนาคราชปฺปฏิภาคสฺส เวสฺสนฺตรสฺส ทารกา น สกฺกา เกนจิ ทาสโภเคน ภุญฺชิตุํฯ

‘‘อปรมฺปิ, มหาราช, อุตฺตริํ การณํ สุโณหิ, เยน การเณน เวสฺสนฺตรสฺส ทารกา น สกฺกา เกนจิ ทาสโภเคน ภุญฺชิตุํฯ ยถา, มหาราช, มหาสมุทฺโท ทีฆปุถุลวิตฺถิณฺโณ คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย ทุรุตฺตโร อปริโยคาฬฺโห อนาวโฏ น สกฺกา เกนจิ สพฺพตฺถ ปิทหิตฺวา เอกติตฺเถน ปริโภคํ กาตุํ, เอวเมว โข, มหาราช, โลเก มหาสมุทฺทปฺปฏิภาคสฺส เวสฺสนฺตรสฺส ทารกา น สกฺกา เกนจิ ทาสโภเคน ภุญฺชิตุํฯ

‘‘อปรมฺปิ, มหาราช, อุตฺตริํ การณํ สุโณหิ, เยน การเณน เวสฺสนฺตรสฺส ทารกา น สกฺกา เกนจิ ทาสโภเคน ภุญฺชิตุํฯ ยถา, มหาราช, หิมวนฺโต ปพฺพตราชา ปญฺจโยชนสตํ อจฺจุคฺคโต นเภ ติสหสฺสโยชนายามวิตฺถาโร จตุราสีติกูฏสหสฺสปฺปฏิมณฺฑิโต ปญฺจนฺนํ มหานทีสตานํ ปภโว มหาภูตคณาลโย นานาวิธคนฺธธโร ทิพฺโพสธสตสมลงฺกโต นเภ วลาหโก วิย อจฺจุคฺคโต ทิสฺสติ, เอวเมว โข, มหาราช, โลเก หิมวนฺตปพฺพตราชปฺปฏิภาคสฺส เวสฺสนฺตรสฺส ทารกา น สกฺกา เกนจิ ทาสโภเคน ภุญฺชิตุํฯ

‘‘อปรมฺปิ, มหาราช, อุตฺตริํ การณํ สุโณหิ, เยน การเณน เวสฺสนฺตรสฺส ทารกา น สกฺกา เกนจิ ทาสโภเคน ภุญฺชิตุํฯ

ยถา, มหาราช, รตฺตนฺธการติมิสายํ อุปริปพฺพตคฺเค ชลมาโน มหาอคฺคิกฺขนฺโธ สุวิทูเรปิ ปญฺญายติ, เอวเมว โข, มหาราช, เวสฺสนฺตโร ราชา ปพฺพตคฺเค ชลมาโน มหาอคฺคิกฺขนฺโธ วิย สุวิทูเรปิ ปากโฏ ปญฺญายติ, ตสฺส ทารกา น สกฺกา เกนจิ ทาสโภเคน ภุญฺชิตุํฯ

‘‘อปรมฺปิ, มหาราช, อุตฺตริํ การณํ สุโณหิ, เยน การเณน เวสฺสนฺตรสฺส ทารกา น สกฺกา เกนจิ ทาสโภเคน ภุญฺชิตุํฯ ยถา, มหาราช, หิมวนฺเต ปพฺพเต นาคปุปฺผสมเย อุชุวาเต วายนฺเต ทส ทฺวาทส โยชนานิ ปุปฺผคนฺโธ วายติ, เอวเมว โข , มหาราช, เวสฺสนฺตรสฺส รญฺโญ อปิ โยชนสหสฺเสหิปิ ยาว อกนิฏฺฐภวนํ เอตฺถนฺตเร สุราสุรครุฬคนฺธพฺพยกฺขรกฺขสมโหรคกินฺนรอินฺทภวเนสุ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต, สีลวรคนฺโธ จสฺส สมฺปวายติ, เตน ตสฺส ทารกา น สกฺกา เกนจิ ทาสโภเคน ภุญฺชิตุํฯ อนุสิฏฺโฐ, มหาราช, ชาลี กุมาโร ปิตรา เวสฺสนฺตเรน รญฺญา ‘อยฺยโก เต, ตาต, ตุมฺเห พฺราหฺมณสฺส ธนํ ทตฺวา นิกฺกิณนฺโต ตํ นิกฺขสหสฺสํ ทตฺวา นิกฺกิณาตุ, กณฺหาชินํ นิกฺกิณนฺโต ทาสสตํ ทาสิสตํ หตฺถิสตํ อสฺสสตํ เธนุสตํ อุสภสตํ นิกฺขสตนฺติ สพฺพสตํ ทตฺวา นิกฺกิณาตุ, ยทิ เต, ตาต, อยฺยโก ตุมฺเห พฺราหฺมณสฺส หตฺถโต อาณาย พลสา มุธา คณฺหาติ, มา ตุมฺเห อยฺยกสฺส วจนํ กริตฺถ, พฺราหฺมณสฺเสว อนุยายิโน โหถา’ติ, เอวมนุสาสิตฺวา ปุตฺเต เปเสสิ, ตโต ชาลีกุมาโร คนฺตฺวา อยฺยเกน ปุฏฺโฐ กเถสิ –

‘‘‘สหสฺสคฺฆํ หิ มํ ตาต, พฺราหฺมณสฺส ปิตา อทา;

อโถ กณฺหาชินํ กญฺญํ, หตฺถีนญฺจ สเตน จา’’’ติฯ

‘‘สุนิพฺเพฐิโต, ภนฺเต นาคเสน, ปญฺโห; สุภินฺนํ ทิฏฺฐิชาลํ; สุมทฺทิโต ปรวาโท; สกสมโย สุทีปิโต; พฺยญฺชนํ สุปริโสธิตํ; สุวิภตฺโต อตฺโถ; เอวเมตํ ตถา สมฺปฏิจฺฉามี’’ติฯ

เวสฺสนฺตรปญฺโห ปฐโมฯ

2. ทุกฺกรการิกปญฺโห

[2] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, สพฺเพว โพธิสตฺตา ทุกฺกรการิกํ กโรนฺติ, อุทาหุ โคตเมเนว โพธิสตฺเตน ทุกฺกรการิกา กตา’’ติ? ‘‘นตฺถิ, มหาราช , สพฺเพสํ โพธิสตฺตานํ ทุกฺกรการิกา, โคตเมเนว โพธิสตฺเตน ทุกฺกรการิกา กตา’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, ยทิ เอวํ อยุตฺตํ, ยํ โพธิสตฺตานํ โพธิสตฺเตหิ เวมตฺตตา โหตี’’ติฯ ‘‘จตูหิ , มหาราช, ฐาเนหิ โพธิสตฺตานํ โพธิสตฺเตหิ เวมตฺตตา โหติฯ กตเมหิ จตูหิ? กุลเวมตฺตตา ปธานเวมตฺตตา [อทฺธานเวมตฺตตา (สี. สฺยา. ปี.)] อายุเวมตฺตตา ปมาณเวมตฺตตาติฯ อิเมหิ โข, มหาราช, จตูหิ ฐาเนหิ โพธิสตฺตานํ โพธิสตฺเตหิ เวมตฺตตา โหติฯ สพฺเพสมฺปิ, มหาราช, พุทฺธานํ รูเป สีเล สมาธิมฺหิ ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเน จตุเวสารชฺเช ทสตถาคตพเล ฉอสาธารณญาเณ จุทฺทสพุทฺธญาเณ อฏฺฐารสพุทฺธธมฺเม เกวเล จ พุทฺธคุเณ [พุทฺธธมฺเม (สี. ปี.)] นตฺถิ เวมตฺตตา, สพฺเพปิ พุทฺธา พุทฺธธมฺเมหิ สมสมา’’ติฯ

‘‘ยทิ, ภนฺเต นาคเสน, สพฺเพปิ พุทฺธา พุทฺธธมฺเมหิ สมสมา, เกน การเณน โคตเมเนว โพธิสตฺเตน ทุกฺกรการิกา กตา’’ติ? ‘‘อปริปกฺเก, มหาราช, ญาเณ อปริปกฺกาย โพธิยา โคตโม โพธิสตฺโต เนกฺขมฺมมภินิกฺขนฺโต อปริปกฺกํ ญาณํ ปริปาจยมาเนน ทุกฺกรการิกา กตา’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, เกน การเณน โพธิสตฺโต อปริปกฺเก ญาเณ อปริปกฺกาย โพธิยา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, นนุ นาม ญาณํ ปริปาเจตฺวา ปริปกฺเก ญาเณ นิกฺขมิตพฺพ’’นฺติ?

‘‘โพธิสตฺโต, มหาราช, วิปรีตํ อิตฺถาคารํ ทิสฺวา วิปฺปฏิสารี อโหสิ, ตสฺส วิปฺปฏิสาริสฺส อรติ อุปฺปชฺชิ, อรติจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ ทิสฺวา อญฺญตโร มารกายิโก เทวปุตฺโต ‘อยํ โข กาโล อรติจิตฺตสฺส วิโนทนายา’ติ เวหาเส ฐตฺวา อิทํ วจนมพฺรวิ –